Dat is de uitkomst van een onderzoek van de Inspectie SZW naar Niet-gebruik van de algemene bijstand (juni 2021). Het betreft met name zzp’ers, jongeren en Europese migranten. En 33% daarvan is langer dan 1 jaar niet-gebruiker.
Als je dit tot je door laat dringen is automatisch de vraag, waar leven deze mensen dan van? De inspectie analyseert dat veel jongeren worden onderhouden door hun ouders. Zzp’ers en arbeidsmigranten hebben meestal fluctuerende inkomens waardoor er de ene maand meer geld is dan de andere, en her en der zullen er ook nog wel inkomsten uit het zwarte circuit ‘meehelpen’.
De Inspectie onderzocht de rol van gemeenten en concludeert dat het opsporen van niet-gebruikers niet hoog op de politieke agenda staat. Omdat er weinig zicht op deze groep is, is de inzet van de gemeente vrij passief en voornamelijk gericht op informatieverstrekking in algemene zin over de bijstand. Daarnaast zijn er wat obstakels in het opsporen van niet-gebruikers, vanwege de AVG en de inrichting van de Participatiewet.
De focus van gemeenten bij de uitvoering van de Participatiewet ligt in het algemeen op een zo groot mogelijke uitstroom uit de bijstand en op kostenbeheersing. Dit gaat gepaard met een streng fraudebeleid uit angst voor misbruik en een afkalvend maatschappelijk draagvlak voor de sociale zekerheid. Een uitkering mag zeker niet ‘te gemakkelijk’ zijn. Daarom worden jongeren die voor een uitkering komen eerst weggestuurd voor een zoekperiode. Daarna zijn veel jongeren voor de gemeente ook letterlijk ‘zoek’.
De Inspectie noemt de redenen waarom mensen geen gebruikmaken van de bijstand.
Onwetendheid is bij jongeren en arbeidsmigranten een belangrijke oorzaak.
Daarnaast zien mensen ook bewust af van hun aanspraak op bijstand:
En bovenop dat alles: omdat ze last hebben van de beeldvorming over de bijstand. Ze schamen zich voor het stigma.
Gemeenten hebben volgens de Inspectie wel kansen en mogelijkheden om het onderwerp niet- gebruik aan te pakken. Ze concludeert dan ook dat er verschillen tussen gemeenten zijn en het blijkt dat de aanpak van de uitvoering ertoe doet. Ze geeft als suggesties dat het koppelen van bestanden sinds de wijziging Wet gemeentelijk schuldhulpverlening meer mogelijkheden biedt om deze doelgroep in beeld te krijgen. En inmiddels hebben gemeenten via de Tozo, de zelfstandigen in beeld die het zwaar hadden/hebben . Daarmee kunnen mensen gerichter benaderd worden.
Ook zijn er door de jaren heen verschillende ‘tools’ ontwikkeld om mensen bij de voorzieningen te krijgen, zoals Berekenuwrecht. Met WerkloonT kunnen we steeds beter inzichtelijk maken wat de financiële gevolgen voor mensen zijn als zij met een laag inkomen (meer) gaan werken. En gemeenten kunnen via BeleidloonT maatregelen nemen om de armoedeval voor werkende armen te verzachten.
Bovenal kan de gemeente dus verschil maken met de aanpak van de uitvoering. Allereerst door het negatieve stigma op bijstand te verminderen door de menselijke benadering te benadrukken en wat hartelijker te zijn in de communicatie hierover.
Het onderwerp niet-gebruik van voorzieningen is niet nieuw. Het speelt al decennia, getuige de brochure Naar goed gebruik die we in 2007 schreven vanuit de toenmalige Stichting CliP (in 2013 opgegaan in Stimulansz).
In de brochure staan 7 aanbevelingen hoe niet-gebruik door de gemeente aangepakt kan worden. Deze goede gebruiken om de drempel naar bijstand te verlagen zijn (met een kleine aanpassing op de 6e) nog steeds actueel:
Wilt u de achtergronden van deze 7 goede gebruiken nog eens nalezen en de analyse van oorzaken van niet-gebruik van toen nalezen en vergelijken? Dan kunt u deze oude brochure hier nog eens bekijken. Alleen al de moeite waard om eens terug te blikken en de treffende cartoons te bekijken!
